बाबासाहेबांची चळवळ समजून घेण्याकरिता वाचक आणि संशोधकांसाठी खास पर्वणी! - अमित इंदुरकर

युवा संपादकाचा स्तुत्य उपक्रम, जिंकणार वाचकांचे मन 

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि चळवळीची अस्सल स्त्रोत साधने - खंड १ 

संपादक : राजरत्न ठोसर 

पाने : ७२० ; किंमत : ५५० ; प्रकाशन : विनिमय पब्लिकेशन्स

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे साहित्य म्हणजे त्यांच्या अनुयायांना जीव की प्राण. बाबासाहेब ६ डिसेंबर १९५६ ला आपल्या लाखो अनुयायांना सोडून गेले, परंतु त्यांचे विचार म्हणजेच त्यांचे साहित्य आजही त्यांच्या अनुयायांना मार्गदर्शन करीत आहे. आज वर्तमानकालीन परिस्थितीत अनेक आंबेडकर विरोधक म्हणतात की, जिवंत आंबेडकरांपेक्षा मृत आंबेडकर अधिक भयानक आहेत. ( Ambedkar Dead is More Dangerous Than Ambedkar Alive) ते असे का म्हणत असावे? याचा अभ्यास करताना असे लक्षात येते की डॉ. बाबासाहेबांचे साहित्य हे मृत आंबेडकरांच्या अनुयायांना बौद्धिक आणि वैचारिक खाद्य पुरवून अन्याय व अत्याचाराविरोधात बंड करण्यास उद्युक्त करणारे आहे.

प्रबोधनच्या अंकात प्रसिद्ध झालेली जाहिरात, पण तेव्हा डॉ. आंबेडकरांनी मूकनायक पत्र सोडून दिले होते. 

बाबासाहेबांच्या महापरीनिर्वाणानंतर बाबासाहेबांचे विखुरलेले प्रकाशित तसेच अप्रकाशित साहित्य पुन्हा प्रकाशित करण्यासाठी देशातील काही जागृत आंबेडकरवादी अनुयायांनी महाराष्ट्र शासनाकडे पाठपुरावा केल्यामुळे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे समग्र साहित्य (लेखन आणि भाषणे) प्रकाशित करण्यासाठी महाराष्ट्र शासनाने एक समिती गठीत करून बाबासाहेबांचे साहित्य प्रकाशित करण्याचा निर्णय घेतला. बी. जी. कुंटे यांच्या सहकार्याने महाराष्ट्र सरकारने १९८२ साली Source Material on Dr. Babasaheb Ambedkar & The Movement of Untouchables vol.1 प्रकाशित केला. या खंडात डॉ. आंबेडकर आणि त्यांच्या चळवळीसंबंधात वर्तमानपत्रात (विशेषतः इंग्रजी) येणाऱ्या बातम्या आणि पोलिस कमिशनर (मुंबई) च्या दफ्तरातून प्राप्त केलेले गोपनीय अहवाल प्रकाशित केले आहेत. आज हा खंड फार दुर्मिळ आहे. नंतरच्या कालावधीत महाराष्ट्र सरकारने स्थापन केलेल्या डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर चरित्र साधने प्रकाशन समितीने वसंत मून, दत्ता भगत,  म. ल. कासारे, हरि नरके, अविनाश डोळस यांसारख्या सदस्य सचिवांच्या साहाय्याने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लेखन आणि भाषणे नावाचे २२ खंड प्रकाशित केले. (लेखन, भाषणे, पत्रे, छायाचित्र) आणि बाबासाहेब आंबेडकरांनी सुरू केलेल्या पाक्षिकाचा संग्रह (बहिष्कृत भारत आणि मूकनायक) प्रकाशित केला.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे साहित्य प्रकाशित करून ते लोकांपर्यंत पोहचवण्यासाठी अनेक साहित्यिकांनी फार प्रयत्न केले. चां. भ. खैरमोडे, मा. फ. गांजरे, रत्नाकर गणवीर, शंकरराव खरात, वसंत मून, विजय सुरवाडे ही नावे यात अग्रगण्य आहेत. या लोकांनी आपली नोकरी सांभाळून उरलेला वेळ बाबासाहेबांचे विखुरलेले साहित्य शोधून काढण्यात घालविला आणि ते प्रकाशित करून सर्वांना बाबासाहेबांचा साहित्यरुपी अनमोल ठेवा दिला. नंतरच्या काळात विजय बी.गायकवाड यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची वकिली सांगणारे त्यावेळचे कोर्ट जजमेंट शोधून वाचक आणि संशोधकांना नवीन पर्वणी दिली (Court Cases Argued By Dr. Babasaheb Ambedkar Vol. 1 & 2). तत्पूर्वी शासनदरबारी मोठ्या पदावर असणाऱ्या डॉ. सुखदेव थोरात यांनी शासनाच्या पुराभिलेख आणि रेकॉर्ड रूममध्ये असलेल्या डॉ. आंबेडकरांनी आपल्या मंत्रीपदाच्या कारकिर्दीतील घेतलेल्या निर्णयांची फाईल्स बाहेर काढून त्यावर एक स्वतंत्र ग्रंथ तयार केला.

बाबासाहेबांचे साहित्य आणि त्यांच्याशी संबंधित वर्तमानपत्रात येणाऱ्या बातम्या, लेख हा आजही संशोधनाचा विषय आहे. हाच विचार डोक्यात ठेवून राजरत्न ठोसर या तरुण युवा संशोधकाने आपले संशोधन सुरू ठेवले आणि त्यातून एक नवीन ग्रंथ निर्माण झाला तो म्हणजे "डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि चळवळीची अस्सल स्त्रोत साधने" - खंड १.

या खंडामध्ये त्या वेळेच्या दैनिकातील डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि त्यांच्या चळवळीशी संबंधित लेख आणि बातम्यांचे संकलन केले आहे (प्रबोधन, विविध वृत्त, हंटर, सत्यवादी इ.). स्वतः प्रकाशक असणाऱ्या संपादकाने प्रस्तुत ग्रंथ सादर करीत असताना त्यांना कशी मेहनत घ्यावी लागली याचे विवेचन केले आहे. (त्यात त्यांची संशोधक वृत्ती, जिद्द आणि चिकाटी याचा परिचय होतो) 

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या कार्य आणि व्यक्तिगत आयुष्याच्या सर्व बातम्या (काही पूर्वग्रहदूषित मानसिकतेतून, तर काही खऱ्या आणि खोट्या) इंग्रजी वर्तमानपत्रात प्रकाशित होत असत. इंग्रजी वर्तमानपत्रात देशातील मोठ्या बातम्या, राजकीय, सामाजिक आणि स्वातंत्र्यासंबंधी असत, सोबतच आंतरराष्ट्रीय बातम्या प्रकाशित होत. साहजिकच अशा इंग्रजी वर्तमानपत्रांकडे खूप बातम्या असल्यामुळे प्रत्येकच बातमी त्यात विस्ताराने येईलच याची शास्वती नसते. म्हणून काही बातम्या फार छोट्या येतात. परंतु महाराष्ट्रातील मराठी वर्तमानपत्रात अनेक बातम्या विस्ताराने प्रकाशित होत असत आणि विशेषतः डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची कर्मभूमी महाराष्ट्र असल्याने त्यांच्या कार्य-कर्तृत्वाशी व चळवळीशी निगडित बातम्या ह्या विस्ताराने येत असत. याच विस्तृत अशा मराठी बातम्यांचे संकलन या ग्रंथात आहे.

डॉ. आंबेडकर नेहमी देशातील मराठीच नव्हे तर इंग्रजी वर्तमानपत्राच्या विरोधात असत. त्यांनी रानडे स्मृती व्याख्यानमालेत तर वृत्तपत्रांची तुलना साबण बनविणाऱ्या कारखान्यांशी केली तर एकीकडे भारतातील आणि भारताबाहेरील वर्तमानपत्रांची तुलना करताना बाबासाहेब भारतातील वर्तमानपत्रांना पोतराजाची उपमा द्यायचे. इतर वृत्तपत्रे डॉ. आंबेडकरांच्या चळवळीकडे पूर्वग्रह दृष्टीकोनातून बघत आणि त्यांच्याबद्दल उदासीन असत हे लक्षात आल्याने त्यांनी स्वतःच काही पक्षिके आणि साप्ताहिके काढली.

या ग्रंथातील पृष्ठ क्रमांक ५४ वर विविध वृत्त या दैनिकातील २६ एप्रिल १९३१ च्या अंकातील एक महत्वपूर्ण बातमी दिली आहे.

ब्राह्मण्य हे असे असते :- ना. भास्करराव जाधव, डॉ. आंबेडकर वैगेरे सन्मान्य पुढारी मंडळी रा. टे. परिषदेला गेली म्हणून त्यांची देशद्रोही या विशेषणाने संभावना करण्यात आली; पण मटणखाऊ मुंजे (ब्राम्हण) रा. टे. परिषदेला जाऊन येताच त्यांचा केवढा गौरव करण्यात येत आहे. बाकी ब्राम्हण कितीही भ्रष्ट झाला तरी तो तिन्ही लोकी श्रेष्ठ आहे असे म्हणणाऱ्या निर्लज्य वर्णगुरूचे हे कृत्य त्यांच्या घाणेरड्या वृत्तीस शोभेसच आहे....

ही बातमी वाचताना लक्षात येते की, आज देशातील सनातनी वृत्ती बाळगणारा आणि संघनिष्टा जपणारा भक्तवर्ग ज्याप्रमाणे देशभक्तीचा जो डंका वाजवून काहींना देशद्रोही म्हणून बदनाम करण्याचा प्रयत्न करीत आहे ही वृत्ती डॉ. आंबेडकरांच्या काळातही होती आणि बाबासाहेब स्वतः ह्या सनातनी वृत्तीचे शिकार झालेले होते.

कोल्हापुरहून प्रसिद्ध होणारे हंटर साप्ताहिक 

भारतातील वृत्तपत्र हे त्यांच्याबद्दल खोट्या बातम्या देतात असे डॉ. आंबेडकर नेहमी म्हणायचे. याचे एक उत्कृष्ठ उदाहरण म्हणून या ग्रंथातील पृष्ठ क्रमांक ४७४ वर विविध वृत्तातील  १० जानेवारी १९३७ च्या अंकातील बातमी वाचण्यासारखी आहे.

डॉ. आंबेडकर यांचा विवाह

(आमच्या बातमीदाराकडून)

विविध वृत्ताच्या लंडन येतील बातमीदाराकडून शुक्रवारी पुढील खास तार आली आहे.

अस्पृश्य समाजाचे एकमेव पुढारी डॉ. भिमराव आंबेडकर यांनी एका इंग्रज बाईंशी आपला विवाह उरकून घेतला. आपल्या नवपरिनित वधुसह डॉ. साहेबांनी हिंदुस्थानात जाण्याकरिता प्रयाण केले. ता. ३ रोजी व्हेनिस येथे एस. एस. व्हिक्टोरिया बोट गाठून ता. १४ जानेवारीच्या सुमारास ते मुंबईत पोहोचतील असा अंदाज आहे.

एखाद्या व्यक्तीला त्याच्या सार्वजनिक आणि सामाजिक जीवनातून उठविण्यासाठी वर्तमानपत्रे काय काय उपद्वाप करतात त्याचे उत्तम उदाहरण ही बातमी आहे, जी पूर्णतः खोटी आहे.

विविध वृत्त साप्ताहिकाचा नमुना 

बाबासाहेब एक उत्कृष्ट वकील होते. डॉ. आंबेडकरांची वकिली सांगणारे दोन खंड Court Cases Argued By Dr. Babasaheb Ambedkar Vol.1 & 2 बाजारात आले आहेत आणि त्यांच्या वकिली संदर्भातील अजित दळवी लिखित एक नाटक ' समाजस्वास्थ्य ' देखील बाजारात उपलब्ध आहे (कल्पनेची जोड देऊन वास्तविकता सांगणारे). परंतु  राजरत्नने तयार केलेल्या या ग्रंथात डॉ. आंबेडकरांनी हाताळलेली एक संपूर्ण केस दिलेली आहे. (अलिबहादूर खान विरुद्ध आलमगीर) - संदर्भ : विविध वृत्त २५ एप्रिल १९३७, ६ जून १९३७, १० ऑक्टोबर १९३७. ही केस आणि त्यात डॉ. आंबेडकरांनी आरोपीला विचारलेले प्रश्न आणि आरोपीने दिलेली उत्तरे याचा सविस्तर वृत्तांत यात दिला आहे. तो खरंच वाचण्यासाठी मनोरंजक आहे आणि बाबासाहेबांच्या वकिलीचा उत्कृष्ठ नमुना आहे. त्यात बाबासाहेबांमध्ये असलेल्या बॅरिस्टर आंबेडकरांचे दर्शन आपणाला घडते. 

सत्यवादी पत्राचा नमुना

सत्यवादीच्या (कोल्हापूरहून प्रसिद्ध होणारे दैनिक) २८ मे १९५२ च्या अंकात पहिल्याच पानावर प्रसिध्द झालेली खालील बातमी बघा (पान क्रमांक ६१९). त्यातून डॉ. आंबेडकरांची देशाबद्दल असलेली दूरदृष्टी दिसून येते. 

सैन्य खर्च ५० कोटींनी कमी करून धान्य मदत द्या - डॉ. आंबेडकरांची सूचना 

२८ मे  १९५२ रोजी राज्यसभेत डॉ. आंबेडकरांनी अंदाजपत्रकावर कडक टीका केली. ते म्हणाले, लष्करावर आपला खर्च इतका भरमसाठ होत आहे की, देशाच्या प्रगतीच्या योजनासाठी पैसेच उरत नाहीत. लष्करावरील खर्च ५० कोटी रुपयांनी कमी करून तो पैसा धान्याची सबसिडी पुन्हा सुरू करण्याकडे वापरावा, असे डॉ. आंबेडकरांनी सुचविले. ते म्हणाले की, भारताचा शत्रू नाही. मानावयाचाच झाला तर तो म्हणजे पाकिस्तान असेल. हे वैरही काश्मीरबाबतच आहे, पण काश्मीर प्रश्न राष्ट्रसंघाकडे असल्याने राष्ट्रसंघाला धाब्यावर बसवून काश्मीरवर किंवा भारतावर स्वारी करण्याचा मूर्खपणा पाक करील असे मला वाटत नाही. अल्सेस-लॉरेन व उत्तर सायलेसिया यांचा प्रश्न जसा शांतपणे सार्वमताने सुटला तसाच काश्मीरचा प्रश्नही सोडवावा व लष्करी खर्चात होणारी ५० कोटी रुपयांची बचत जनतेच्या हितासाठी वापरावी असे ते म्हणाले. 

सत्यवादीत प्रसिद्ध झालेले डॉ. आंबेडकरांचे पत्र

या खंडामध्ये त्या वेळेच्या दैनिकातील (कालखंड १९२३ ते १९५६) डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि त्यांच्या चळवळीशी संबंधित लेख आणि बातम्यांचे संकलन केले आहे. मुंबईचे तत्कालीन गाजलेले साप्ताहिक वृत्तपत्र विविध वृत्त (संपादक : रामचंद्र तटनिस, हे बाबासाहेबांचे मित्र होते), प्रबोधनकार केशव सीताराम ठाकरे यांचे प्रबोधन मासिक, कोल्हापूरहून प्रसिद्ध होणारे सत्यवादी (संपादक :  बाळासाहेब पाटील) आणि हंटर (संपादक : माधव खंडेराव बागल) या नियतकालिकांमधून डॉ. आंबेडकर व त्यांच्या चळवळीसंबंधी प्रसिद्ध झालेली वृत्ते, लेख व बातम्या यांचा समग्र संग्रह.

प्रस्तुत संशोधनपर ग्रंथात फार महत्त्वाची अशी ऐतिहासिक माहिती मिळते. हा ग्रंथ प्रत्येक ग्रंथप्रेमी, संशोधक आणि ग्रंथ संग्रहकांनी अवश्य हाताळावा. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या चळवळीला समजून घेण्याकरिता हा ग्रंथ फार महत्वपूर्ण आहे. राजरत्न ठोसर लवकरच या मालिकेतील दुसरा खंड घेऊन येत आहेत.

आपल्या चळवळीचा इतिहास नक्की अभ्यासा आणि इतरांनाही अभ्यासावयाला लावा.

विशेष सूचना - पी.एच्.डी. चे विद्यार्थी, प्राध्यापक, ग्रंथ संग्राहक, अभ्यासक, वक्ते, साहित्यिक व आंबेडकरी पुस्तकप्रेमींना उपयुक्त असा संदर्भ ग्रंथ. असे संदर्भ ग्रंथ वारंवार निघत नसतात, त्यामुळे आपली प्रत आजच राखून ठेवा. 

देशात कोठेही कोणाला पुस्तक हवे असेल तर ते पोस्टाने घरपोच पाठवले जाईल. त्यासाठी संपर्क क्रमांक :  - अमित इंदुरकर नागपूर 7262915254 (Call); राजरत्न ठोसर विक्रोळी मुंबई - 7738226600 (what's app only)